KONSULTACJE ENTOMOLOGICZNE
Prof. dr hab. Stanislaw Ignatowicz
ul. Nowoursynowska 172G, 02-787 Warszawa, Poland
SZKODLIWOŚĆ ROZKRUSZKÓW W RZEPAKU
Rozkruszki są najczęstszymi i najważniejszymi szkodnikami przechowywanych produktów żywnościowych i pasz, nasion różnych roślin, zbóż i przetworów mącznych, serów i mleka w proszku, ziół, suszonych owoców i warzyw. Są to małe pajęczaki o gryzących aparatach gębowych. Ciało ich ma około 0,4 mm długości; jest koloru jasnobeżowego, często z odcieniem fiołkowym. Podobnie jak pająki, nimfy i dorosłe osobniki rozkruszków mają 4 pary odnóży krocznych.
Liczebność rozkruszków w zasiedlonych nasionach rzepaku bywa bardzo różna, ale często występują w wielu tysiącach osobników w 1 kg produktu. W magazynach produktów rolnych zawsze można znaleźć przynajmniej pojedyncze osobniki, jeśli nie w samym produkcie, to w zmiotkach i w szczelinach ścian i podłóg. W produktach przechowywanych stwierdzono w Polsce około 20 gatunków roztoczy. Z wyjątkiem pojedynczych gatunków drapieżnych, np. sierposz rozkruszkowiec, które żywią się innymi roztoczami i owadami, wszystkie pozostałe zjadają produkty. Każdy gatunek ma nieco odmienne wymagania pokarmowe i siedliskowe, dlatego w produktach gruboziarnistych, jak w nasionach rzepaku, często są znajdywane silnie owłosione roztoczki i rozkruszek drobny.
Rozkruszki zjadają nasiona rzepaku, zanieczyszczają je kałem, wylinkami i trupami, a także zagrzewają je i zawilgacają. Zakażają grzybami i bakteriami chorobotwórczymi i gnilnymi. Pajęczaki te mają istotne znaczenie higieniczno-sanitarne i nawet epidemiologiczne.
Zjadanie nasion rzepaku przez rozkruszki
Płodność, rozmnażanie się i żerowanie rozkruszków zależą od składu i dostępności pokarmu. Nasiono rzepaku, które nie jest uszkodzone, jest ‘nie do pokonania’; rozkruszki nie potrafią przegryźć osłonki nasiennej, jeśli warunki przechowywania nasion są poprawne. Tylko w przypadku pleśnienia, kiedy pod wpływem amylaz następuje rozkład okrywy nasiennej, a następnie skrobi na cukry proste, wtedy rozkruszki mogą uszkodzić nasiono i wtedy mogą być zjadane wszystkie jego składniki. Rozkruszki atakują więc najczęściej te nasiona rzepaku, które uległy uszkodzeniom. W takim nasieniu zjadają określone składniki produktu. W nasionach i uzyskanych z nich paszach zjadają przede wszystkim zarodek i warstwę aleuronową, natomiast nie pobierają skrobi. Żerując w nasionach rzepaku rozkruszają je (stąd ich nazwa „rozkruszki”). Po dłuższym okresie żerowania w produkcie wytwarza się sporo pyłu.
Rozkruszki są bardzo żarłoczne. Jeden wołek zbożowy zjada więcej niż jeden rozkruszek, ale 1 gram wołków pobiera mniej pożywienia niż 1 gram rozkruszków. Jeden rozkruszek drobny może w ciągu 120 dni życia zjeść 2 zarodki nasiona rzepaku, czyli ilość pokarmu kilkakrotnie większą od masy własnego ciała. Zwierzęta te doskonale wykorzystują pobrany pokarm. Larwa rozkruszka wykorzystuje pobrany pokarm w 95% na produkcję własnego ciała, dorosły roztocz w ponad 40%. Samica aż 33% pobranej energii przeznacza do produkcji jaj, składając ich nawet do 800 sztuk. Ponieważ roztocze rozwijają się już w temperaturze powyżej 3oC (rozkruszek mączny) lub 7oC (rozkruszek drobny) i suma ciepła potrzebna do ich rozwoju pokolenia jest mała (około 200oC), więc rozwój pokolenia, od jaja do jaja, trwa u nich zaledwie od kilku do kilkunastu dni i w ciągu miesiąca mogą nawet dawać 3 pokolenia. W tym czasie ich liczebność może się wzrosnąć ponad 200 razy.
Niskie wymagania cieplne rozkruszków umożliwiają im życie nawet w nieogrzewanych magazynach przez cały rok. W czasie zimy wnikają do głębszych warstw produktów, gdzie cieplej, a wiosną przywędrowują do warstw wierzchnich.
Zanieczyszczanie nasion rzepaku przez rozkruszki
Żerując i rozmnażając się w nasionach rzepaku rozkruszki zanieczyszczają je swoimi wylinkami, trupami i kałem. Wylinki i trupy są sztywne, nie strawne, zbudowane z kutikuli zawierającej duże ilości siarki i około 4% chityny. Wylinki pokryte są twardymi szczecinkami, a po zrzuceniu kurczą się i sztywnieją.
Kał roztoczy jest wydalany w formie granulek lub półpłynnej masy. Zlepia cząstki pokarmowe i je zabarwia. Kał jest higroskopijny, więc zasiedlone nasiona rzepaku zawilgacają się. W kale rozkruszków są duże ilości guaniny i skleroprotein, czyli związków niestrawnych i nie przyswajalnych przez wyższe organizmy. Na kale roztoczy, jak na pożywce, rozwijają się mikroorganizmy. Guanina, która jest głównym i końcowym produktem azotowej przemiany materii, stanowi 85% związków azotowych wydalanych przez rozkruszki. Guanina w wilgotnych produktach pobudza rozwój drobnoustrojów: grzybów i bakterii. Rozkruszki wydalają także kwas moczowy oraz wydzielają wydzieliny z gruczołów łojowych, które pokrywają cienką warstewką ciało roztoczy. Kał i wydzieliny nadają porażonym produktom specyficzny, nieprzyjemny zapach i smak. Pasze porażone przez rozkruszka mącznego mają charakterystyczny, słodkawy, miodowy zapach, a zaatakowane przez rozkruszka suszowego są cuchnące.
W porażonych przez rozkruszki produktach przebiegają intensywne procesy enzymatyczne. Następuje rozpad wielocukrów, wzmożona jest dynamika rozpuszczalnych cukrów redukujących. Tłuszcz zawarty w produkcie rozpada się, powstają wolne kwasy tłuszczowe. Zaatakowane przez rozkruszki nasiona i otrzymane z nich pasze mają podwyższoną kwasowość ogólną, tłuszczową, aminokwasową i fosforanową. Żywność i pasze z rozkruszkami mają też obniżoną wartość biologiczną. Mają więcej bakterii i grzybów, często chorobotwórczych, a więc roztocze te odgrywają ważną rolę w szerzeniu się chorób ludzi i zwierząt.
Szkodliwość rozkruszków wynikająca z zawilgacania i zagrzewania żywności
Wymagania wilgotnościowe poszczególnych gatunków roztoczy są różne. Jedne mogą żyć w produktach stosunkowo suchych o wilgotności 10%, natomiast gatunki zjadające żywność mogą żyć i rozmnażać się przy wilgotności produktów rzędu 14%, a niektóre, jak np. rozkruszek korzeniowy – 16%. W ciągu życia roztocze te wydzielają parę wodną. Woda powstaje w wyniku rozkładu węglowodanów oraz tłuszczów i jest wydalana całą powierzchnią ciała. Ponadto, jak stwierdzono wcześniej, higroskopijny kał ściąga parę wodną z powietrza. A więc, porażona pasza zawilgaca się, a stopień zawilgocenia jest proporcjonalny do liczebności roztoczy. W ciągu 18 miesięcy rozwoju rozkruszków w wytłokach (makuchy) rzepakowych ich wilgotność wzrasta z 15% do 28%.
Roztocze należą do zwierząt zmiennocieplnych. Temperatura ich ciała jest zbliżona do temperatury otoczenia i od tej temperatury zależna. Mimo to, produktem ubocznym ich procesów metabolicznych i pracy mięśni jest ciepło wydzielane do otoczenia. Występując masowo rozkruszki w ten sposób zagrzewają nasiona rzepaku. Tworzą w przechowywanych nasionach rzepaku tzw. „gniazda roztoczy”, w których temperatura jest wyższa nawet o 7oC, a wilgotność o kilka procent. W zasiedlonych nasionach zmniejsza się znacznie zawartość tlenu, nawet do 3-5%, a wzrasta stężenie dwutlenku węgla do 20%.
Zdrowotność porażonych rozkruszkami nasion rzepaku i pasz z nich pozyskanych
Szkody wyrządzane w przechowywanych nasionach rzepaku przez rozkruszki są znaczne i wynikają nie tylko z zagrzewania i zawilgacania produktów, ale także z przenoszenia przez roztocze zarodników grzybów saprofitycznych, które w zawilgoconym i ciepłym środowisku rozwijają się szybko. Ponadto, rozkruszki chętnie żerują na grzybni pleśniaków i przenoszą na swoim ciele i poprzez kał zarodniki grzybów saprofitycznych i patogennych, przyczyniając się do rozprzestrzeniania się chorób grzybowych.
Ciało rozkruszków jest lepkie, gdyż pokrywa je łojowata substancja, do której przyklejają się saprofityczne mikroorganizmy i są przez te zwierzęta roznoszone w produktach. Z tego powodu zanieczyszczona rozkruszkami nasiona rzepaku pleśnieją i gniją. Strzępki grzybów, mimo że są częściowo zjadane przez roztocze, przerastają i sklejają cząstki produktu tworząc nawet kożuchowate, spilśnione gniazda. Rozkruszki przenoszą i zjadają grzyby z rodzaju Aspergillus produkujące rakotwórcze aflatoksyny, które gromadzą się w ich ciele. Oprócz saprofitycznych mikroorganizmów udowodniono rozkruszkom przenoszenie takich mikroorganizmów jak Escherichia coli i Salmonella typhimurium. Są też wektorami pasożytów zwierząt. Roztoczek domowy jest gospodarzem pośrednim jednego z gatunków tasiemców.
Produkty zanieczyszczone wylinkami, trupami rozkruszków i ich szczecinkami po przedostaniu się do przewodu pokarmowego człowieka i zwierząt domowych są przyczyną podrażnienia błon śluzowych i biegunek. Ponieważ rozkruszki są zwierzętami małymi, nie widocznymi w produkcie niewprawnym okiem, porażone pasze są często skarmiane. Sztywne pancerzyki rozkruszków, ich wylinki i trupy drażnią ściany przewodu pokarmowego. Szczecinki podrażniają także błony śluzowe dróg oddechowych oraz przewód pokarmowy mysz, przebywających w pomieszczeniu z pokarmem silnie zaatakowanym przez rozkruszki. Opisywano wiele przypadków bezkrwawych biegunek, owrzodzeń i zapaleń przewodu pokarmowego u zwierząt karmionych pokarmem porażonym przez rozkruszki.
W czasie magazynowania, transportu i karmienia ludzie i zwierzęta domowe stykają się z rozkruszkami. Ich ciało pokryte jest szczecinkami, więc powierzchnia ich ciała jest duża i dlatego prądy powietrza porywają je w czasie przesypywania nasion rzepaku, transportu i czyszczenia komór, czy trzepania worków. Różnego rodzaju podrażnienia występują wtedy też u ludzi, którzy pracują w magazynach. Robotnicy chorują na zapalenie skóry, a wdychany pył zawierający części twardego pancerzyka rozkruszków i żywe roztocze wywołują u nich objawy astmy, kaszlu i duszności. Dostając się do dróg oddechowych rozkruszki drażnią mechanicznie ściany oskrzeli i zatykają przewody oddechowe. Wyzwalają w płucach objawy astmatyczne, gdyż są silnym czynnikiem alergennym. Alergeny te są zawarte w ich kale i w ciele. Mogą one przechodzić do oleju podczas tłoczenia zanieczyszczonych nasion rzepaku.
Rozkruszki były znajdywane w narządach wewnętrznych ludzi i zwierząt: w płucach, w nerkach, w pęcherzu moczowym, w śledzionie i w wątrobie. W związku z tym są podejrzewane, że toksyny znajdujące się w ich kale i wydzielinach gruczołów łojowych wywołują choroby nerek, poronienia, wypadanie włosów u mężczyzn i białaczki u dzieci.
Z powyższego przeglądu widać, że rozkruszki obecne w naszym pokarmie i w paszach zwierząt domowych są elementem niepożądanym. Należy więc ciągle kontrolować wprowadzane do magazynu produkty rolne, pasze, worki i wszelkie urządzenia na ich obecność, aby nie dopuścić do porażenia.
Nasiona rzepaku należy przechowywać w warunkach suchych i przewiewnych, przy niskiej temperaturze.
Podsumowanie
Rozkruszki występują na całym świecie, wszędzie tam, gdzie żyje człowiek i gdzie gromadzi zapasy żywności, pasze i płody rolne, ale są najpospolitszymi szkodnikami w krajach o klimacie umiarkowanym i wilgotnym. W Polsce są bardzo pospolite i zasiedlają przechowalnie zbóż i nasion różnych roślin, magazyny przetworów mącznych, wytwórnie pasz i pasze; częste są w ziołach, suszonych owocach i warzywach, gdy wilgotne są lata. Zjadają produkty, zanieczyszczają je kałem, wylinkami i trupami, a także zagrzewają je i zawilgacają. Zakażają grzybami i bakteriami chorobotwórczymi i gnilnymi. Pajęczaki te mają istotne znaczenie higieniczno-sanitarne i nawet epidemiologiczne.
Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz