Stanisław Ignatowicz

O GRYZKACH, O PSOTNIKACH

Gryzki (Psocoptera) zwane też psotnikami mało kto zna. Są to bardzo drobne (0,7-6,0 mm) owady należące do małego rzędu, obejmującego nie więcej niż 6000 gatunków rozmieszczonych szeroko po świecie i żyjących we wszystkich środowiskach lądowych. Występują na drzewach i krzewach, skupiając się często w duże grupy na spodniej stronie liści lub w korze. Żywią się grzybami, glonami, porostami i różnymi resztkami organicznymi. Niektóre są drapieżne. Psotniki są pospolite w Europie i w Ameryce Północnej, ale mimo to, szczegóły ich życia zostały słabo poznane.

Nieliczne gryzki przystosowały się do warunków magazynów i przechowalni środków spożywczych. Zboże i produkty jego przemiału są bardzo często porażane przez te drobne i prymitywne owady. Obecność gryzków w pomieszczeniach magazynowych świadczy o złym ich stanie sanitarnym. Gryzki występują też w wilgotnych i starych książkach w bibliotekach, stąd ich angielska nazwa „book louse” („wesz książkowa”). Częste są w wilgotnych i nieogrzewanych piwnicach, na strychach i w spiżarniach, w nowo wybudowanych domach, gdzie pokarmem ich są różne grzyby pleśniowe. W pomieszczeniach mieszkalnych i gospodarskich może występować do 50 gatunków gryzków. Ze względu na drobne rozmiary ciała mogą być mylone z rozkruszkami, które występują w podobnych środowiskach.

Gryzki zauważyć można łatwo, ale szczegóły budowy ciała można zobaczyć tylko pod szkłem powiększającym. Są owadami o bardzo zróżnicowanym wyglądzie. Ciało ich jest miękkie, blado szare, żółtobiałe lub ciemnobrązowe. Mają stosunkowo dużą głowę z długimi czułkami i ze słabo rozwiniętymi, wypukłymi oczami. Ich aparat gębowy jest typu gryzącego. Stopy odnóży są zbudowane z 2 lub 3 członów, każdy z 2 pazurkami. Tułów gryzków jest stosunkowo krótki, natomiast odwłok ich jest pokaźny. Gryzki są blisko spokrewnione z termitami, ale wyglądem chyba bardziej przypominają wszoły i wszy, które są pasożytami ptaków i ssaków.

Wśród gryzków są gatunki uskrzydlone dwoma parami delikatnych skrzydeł i formy bezskrzydłe, u których skrzydła zostały zredukowane do niewielkich łusek lub wyrostków. Skrzydła są z nielicznymi żyłkami, a u gatunków, które fruwają, łączą się w czasie lotu w jedną płaszczyznę.

Większość gatunków rozmnaża się partenogenetycznie, a więc bez udziału samców. Z niezapłodnionych jaj rozwijają się żeńskie osobniki potomne. U tych gatunków gryzków samce nie istnieją (widocznie okazały się im niepotrzebne). U innych gryzków znajdywane są pojedyncze osobniki męskie wśród licznych samic, ale są też gatunki gryzków, u których jest tyle samic, ile samców.

Samice składają po 100-200 jaj, które przyklejają do podłoża i maskują resztkami pokarmu. Rozwój jaj do osobników dorosłych trwa latem do 3 tygodni. Młode larwy przypominają budową i wyglądem dorosłe, lecz są mniejsze, jaśniej ubarwione i niedorozwinięte płciowo. Przechodzą rozwój z przeobrażeniem niezupełnym i zwykle posiadają 6 stadiów larwalnych (tylko u Psyllipsocus jest 5 stadiów, a u Liposcelidae są 4 stadia larwalne).

Najpospolitszy u nas jest psotnik (Liposcelis bostrychophilus), psotnik lalotek (Lachesilla pedicularia) i zakamarnik pulsorz (Trogium pulsatorium).

Psotnik (Liposcelis bostrychophilus) jest drobnym owadem (około 1 mm długości) o miękkim, zaokrąglonym ciele barwy jasnobrązowej. Pochodzi prawdopodobnie z Afryki, ale obecnie jest szeroko rozwleczony po świecie i jest znajdowany w magazynach zbóż, w laboratoryjnych kulturach grzybowych, gniazdach ptaków, mrówek i termitów. Rozprzestrzenił się w różnych częściach świata dzięki temu, że jest gatunkiem partenogenetycznym i że może żyć długo bez pokarmu, nawet do 2 miesięcy. Jako składnik planktonu powietrznego jest transportowany na znaczne odległości. Rozprzestrzeniał się też z towarami będącymi przedmiotem wymiany międzynarodowej.

Licznie występuje w pszenicy i innych zbożach, kaszach, nasionach rzepaku i sorgo, a także w mące, ryżu, zbożowych płatkach śniadaniowych. Rozwija się w uszkodzonych ziarnach pszenicy, w kaszach, w nasionach chwastów i w pyle. Oprócz pokarmu roślinnego może zjadać jaja omacnicy spichrzanki i niektórych chrząszczy z rodziny kołatkowatych (Anobiidae). Pokrewny gatunek niszczy jaja skośnika. Żywi się też strzępkami wielu grzybów pleśniowych.

Psotnik rozmnaża się bez udziału samców, dlatego w potomstwie są tylko samice. W sprzyjających warunkach ten typ rozmnażania się przyczynia się do szybkiego rozwoju populacji. Rozwój pokolenia (od jaja do osobnika dorosłego) trwa tylko 3 tygodnie w temperaturze 27^oC i wilg. wzgl. pow. 70%, a samice żyją od 72 do 144 dni w zależności od warunków środowiska.

Może przeżyć bez pokarmu przez dłuższy okres czasu. Potrafi absorbować wodę z powietrza, gdy przebywa w wilgotności 60% i wyższej. Gryzki żyjące w magazynach i pomieszczeniach mieszkalnych są bardziej odporne na wysychanie niż inne gatunki. Mimo to, w wilgotności niższej niż 55% tracą wodę, co prowadzi do szybkiej ich śmierci. Stąd najprostszym sposobem zwalczania gryzków jest przesuszenie opanowanego produktu i zlikwidowanie pleśni, którą się odżywia.

Pokrewnym gatunkiem jest zakamarnik pulsorz. Podobny jest do gryzków z rodzaju Liposcelis, ale różni się od nich tym, że jest nieco większym, ma skrócone do drobnych łusek skrzydła i dobrze rozwinięte oczy. Jego samice słyną z tego, że w okresie godowym wydają słabe dźwięki uderzając odwłokiem o podłoże. Zakamarnik pulsorz jest pospolitym gryzkiem w magazynach zbożowych i w mieszkaniach, gdzie występuje w produktach spożywczych, meblach, dywanach, książkach, pod tapetami.

Psotnik lalotek w odróżnieniu od innych pospolitych gryzków ma dobrze rozwinięte skrzydła i fruwa. Latem występuje na zewnątrz pomieszczeń magazynowych i mieszkań, lecz jesienią powraca do środowisk ludzkich, gdzie żywi się różnymi produktami spożywczymi i resztkami organicznymi.

Gryzki są wszystkożerne. Odżywiają się mikroflorą, produktami pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz pleśniejącymi różnymi resztkami. W magazynowanych produktach nie powodują większych strat z powodu zjadania produktów, jednak ich obecność w produktach żywnościowych jest niepożądana. Mogą przenosić mikroorganizmy chorobotwórcze. Zanieczyszczają produkty odchodami, wylinkami i trupami. Czasem pojawiają się w dużych liczbach w przechowywanej pszenicy, ryżu, orzeszkach ziemnych i w innych produktach rolno-spożywczych. Psotnik Liposcelis bostrychophilus i gatunki pokrewne mogą wtedy powodować poważne ubytki masy towarowej i obniżenie jakości magazynowanych zbóż. W przechowywanej pszenicy i ryżu wyjadają zarodki i miękkie części odsłoniętej warstwy aleuronowej uszkodzonego ziarna, a pokarm uzupełniają strzępkami pleśni. Jest szkodnikiem wtórnym przechowywanego ziarna, a szkody, jakie wyrządza, są przypisywane większym szkodnikom magazynowym (chrząszcze, gąsienice motyli), wraz z którymi występuje w produktach.

Gryzki są bardzo wrażliwe na insektycydy o działaniu kontaktowym, ale nie każdy zabieg opryskowy gwarantuje kontakt tych szkodników z trucizną. Do wykonania zabiegu zatrudnić należy wyspecjalizowaną firmę ddd.