Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
Konsultacje Entomologiczne
Warszawa
Gryzonie w budynkach inwentarskich i ich zwalczanie
Kilka gatunków gryzoni może przebywać w budynkach inwentarskich i ich otoczeniu. Najczęściej stwierdza się mysz domową, mysz polną i szczura wędrownego. Szczur śniady, niegdyś u nas bardzo pospolity, występuje bardzo rzadko, zwykle na zachód od rzeki Odry. Gryzonie te są bardzo szkodliwe, gdy zasiedlają budynki inwentarskie lub przebywają na sąsiednim terenie.
Większość gryzoni związanych z człowiekiem prowadzi naziemny tryb życia. Nie zapadają one w sen zimowy i aktywne są przeważnie nocą. Odżywiają się głównie pokarmem roślinnym, ale są gatunki wszystkożerne. Pokarm ich to przede wszystkim nasiona, w mniejszym stopniu zielone części roślin. Gryzonie są bardzo żarłoczne i spożywają bardzo dużo produktów żywnościowych. W ciągu dnia mysz zjada trzy razy tyle, ile sama waży, a przy tym dziesięć razy więcej produktów zanieczyszcza, czyniąc je niezdatnymi do spożycia. W ciągu roku jedna para myszy domowej pozostawia w paszy, w której żeruje, ponad 10.000 grudek kału i prawie 2 l moczu. Grupa 200-700 szczurów zjada 8-28 kg pożywienia w ciągu doby. W ciągu miesiąca ubytek przechowywanych płodów rolnych wynosi 240-840 kg, nie licząc produktów uszkodzonych i zanieczyszczonych kałem i moczem.
Gryzonie roznoszą zarazki wywołujące groźne choroby zwierząt inwentarskich (tab. 1), dlatego zaliczane są do grupy szkodników o znaczeniu sanitarnym. Szczególnie groźne są szczury, które przenoszą gorączkę szczurzą, leptospirozę (chorobę Weila), salmonellozy, dżumę, włośnicę i inne.
Myszy i szczury roznoszą też pałeczki Salmonella typhimurium i S. enteritidis, które wywołują najczęstsze zatrucia pokarmowe. Do zachorowania dochodzi, gdy ludzie i zwierzęta zjadają pokarm i piją wodę skażoną odchodami chorych ludzi lub zwierząt. Chory ma gorączkę, bóle brzucha, biegunkę, mdłości, wymioty i cierpi na odwodnienie. W statystykach odnotowywane są tylko przypadki ostrych zatruć, a przypadki śmiertelne najczęściej dotyczą dzieci i osób starszych. Przypadki słabszych zatruć, które są nie leczone i nie odnotowywane. Liczba (%) przypadków salmonellozy, w których udział biorą gryzonie jako przenosiciele zarazków, jest istotna, ale nieznana.
Gryzonie, a w szczególności szczury atakują i gryzą ludzi, zwierzęta domowe i hodowlane. Ataki ludzi zdarzają się w tych obiektach, w których szczury i ludzie żyją w bliskiej obecności. Znowu trudno jest podać dokładną statystykę zdarzeń, gdyż większość przypadków ugryzień nie jest odnotowywana.
Gryzonie należą do najbardziej płodnych ssaków. Ciąża u myszy domowej trwa 19-21 dni. Samica rodzi 7-8 razy w ciągu roku (czasem nawet do 10 razy) po 3-8 (nawet 16!) młodych. Młode karmi mlekiem przez 25 dni. Młode osiągają dojrzałość płciową w wieku 2-3 miesięcy (często po 42 dniach). Mysz domowa żyje do 2 lat, ale najczęściej tylko 9-12 miesięcy.
Gryzonie są bardzo szkodliwe, dlatego koniecznie należy je zwalczać zaraz po zauważeniu ich obecności w gospodarstwie.
Zwalczanie gryzoni
Stosowane są następujące metody zwalczania gryzoni:
(a) metody sanitarno-higieniczne,
(b) profilaktyczne zabezpieczenie budynków (szczelność budynków),
(b) metody biologiczne (kot, pies),
(c) metody mechaniczne (żywołapki, potrzaski),
(d) metody fizyczne (dźwięki, urządzenia elektroniczne),
(e) metody chemiczne (stosowanie rodentycydów).
Zabicie kilku gryzoni jest sprawą prostą, natomiast całkowita ich likwidacja jest możliwa tylko po dokładnym zaplanowaniu i wykonaniu deratyzacji z jednoczesnym zastosowaniem różnych metod w ramach integrowanego programu zwalczania.
Metody sanitarno-higieniczne. Każde zwierzę, a więc i gryzoń, potrzebuje do życia pokarmu, wody i kryjówki. Stosując odpowiednie metody sanitarno-higieniczne możemy zmniejszyć dostęp gryzoni do tych źródeł, a tym samym znacznie ograniczyć liczbę szkodników na naszym terenie. Najważniejsze zabiegi sanitarno-higieniczne obejmują więc (a) dokładne sprzątanie rozrzuconego ziarna zbóż i innych produktów wokół magazynów, (b) przechowywanie zbóż i pasz w szczelnych magazynach, pomieszczeniach i zbiornikach, (c) usuwanie miejsc, w których gryzonie mogą znaleźć kryjówki nie tylko do wypoczynku, ale także do zakładania gniazd.
Budynek, w którym przechowywać będziemy produkty, musi być odpowiednio zaprojektowany tak, aby dostęp szkodników był ograniczony lub nawet niemożliwy. Ważny jest więc rodzaj materiału użytego do budowy magazynu i jego usytuowanie. Podłogi, ściany i przegrody powinny być szczelne i gładkie. W pomieszczeniach magazynowych nie powinny gromadzić się resztki produktu. W prymitywnych i prostych spichlerzach, w których drewniane ściany i podłogi mają dużo szczelin, trudniej jest uchronić przechowywane produkty przed gryzoniami niż tam, gdzie magazyn jest szczelny i łatwy do oczyszczenia. Okna powinny być oszklone, szczelnie zamykające się. Okna zabezpiecza się siatką o małych otworach, która wtedy, gdy okna są otwarte, nie pozwala na przenikanie do wnętrza szkodliwych gryzoni i owadów.
Wokół budynków magazynowych i produkcyjnych ziemia powinna być utwardzona i bez darni. Nie sadzić drzew i krzewów wokół magazynów, gdyż umożliwiają szczurom wspinanie się na budynki. W najbliższym sąsiedztwie budynków magazynowych i inwentarskich nie powinno być słomy, śmieci czy resztek ziarna. W sąsiedztwie magazynów powinna być utrzymywana czystość. Co najmniej dwa razy w roku w magazynach powinny być przeprowadzane gruntowne porządki.
Szczury potrzebują znacznej ilości wody do życia (mysz zadowala się wodą zawartą w zjadanych produktach), dlatego należy zreperować wszystkie uszkodzenia w urządzeniach wodociągowych, aby usunąć przecieki. Okolice zakładu produkcyjnego powinny więc być drenowane, aby ograniczyć miejsca z wodą stojącą (kałuże). Odpadki produkcyjne i śmieci powinny być składowane w szczelnych pojemnikach i często usuwane z terenu zakładu. Z magazynów i pomieszczeń z inwentarzem usuwać niepotrzebny sprzęt i stare urządzenia, puste worki po paszy, złom i inne graty, gdyż w nich gryzonie chętnie zakładają gniazda.
Należy ciągle pamiętać o tym, że nie wytępimy gryzoni stosując tylko metody sanitarno-higieniczne, dlatego należy je łączyć z innymi zabiegami.
Profilaktyczne zabezpieczenie budynków (szczelność budynków). Działania mające na celu zabezpieczenie budynków przed gryzoniami dotyczą konstrukcyjnego i technicznego wykończenia budynków w taki sposób, by udaremnić szczurom wtargnięcie do ich wnętrza, wędrówkę po pomieszczeniach, zdobywanie pokarmu i wody, a zwłaszcza wyszukiwanie bezpiecznych kryjówek i urządzanie gniazd. Należy sprawdzić szczelność budynków inwentarskich i zlikwidować wszelkie szczeliny, szpary i otwory, którymi myszy i szczury mogą przedostać się do środka. Pamiętać trzeba, że młoda mysz domowa może przedostać się przez otwór o średnicy >6 mm, a młody szczur – >12 mm. Jeżeli ołówek przejdzie przez otwór, to mysz również może się przecisnąć.
Szczur kopie nory do głębokości 90 cm, w związku z tym fundamenty wykonane z betonu dobrej jakości powinny być przedłużone na taką długość.
Metody biologiczne. Koty i psy są wrogami naturalnymi gryzoni, jednak w większości pomieszczeń nie są w stanie ograniczyć liczebności szkodników. Kot jest skuteczny tylko w małych obiektach i to najczęściej dotyczy mysz. Zdarza się, że kot i pies przegrywają w walce ze sprytnymi, silnymi i odważnymi szczurami. Najczęściej wyłapują osobniki młode i niedoświadczone lub stare, głuche, niedołężne, chore i ślepe. Na psa lub kota przenoszą się z gryzoni pasożyty owadzie i zarazki chorobotwórcze. Zwierzęta domowe chorują i mogą wówczas stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Koty przebywające w magazynach pasz zanieczyszczają je odchodami, moczem i sierścią. Przepłaszając myszy i szczury zwiększają ich migrację, co prowadzi do zwiększenia ilości krzyżówek pomiędzy oddzielonymi populacjami, co następnie potęguje witalność tych gryzoni.
Dla myszowatych największym wrogiem jest … szczur. Do rzadkości należy sytuacja, że w pomieszczeniu zasiedlonym przez szczury występują myszy. W budynku takim następuje podział na „strefy wpływów”: myszy opanowują strychy i poddasza, a szczury bytują na parterze, w ciągach kanalizacyjnych lub zakładają gniazda w ziemi.
Metody fizyczne. Z czynników fizycznych do zwalczania gryzoni wykorzystuje się ultradźwięki, które uzyskuje się z generatorów ultradźwięków, emitujących ultradźwięki o poziomie ciśnienia 96-108 dB, które ponoć odstraszają gryzonie z 30-80 m2 pola w zależności od typu. Takie generatory ultradźwięków instalowane są w chłodniach, magazynach, piwnicach, strychach, szczególnie w miejscach, w których gryzonie uszkadzają przewody i urządzenia elektryczne. Praktyczna skuteczność ultradźwięków jest jednak niewielka. Szczury szybko się przyzwyczajają do ultradźwięków i decydują się nawet na założenie gniazda niedaleko od generatora.
Dźwięk wykorzystywany jest także w innych urządzeniach do odstraszania gryzoni, takich jak brzęczki, dzwonki, gwizdki, czy odtwarzacze nagranych pisków cierpiącego szczura i głosów ptaków drapieżnych. Dźwięki nadawane są przemiennie z błyskami jaskrawego światła, aby utrzymać szczury w ciągłym napięciu nerwowym. I w tym przypadku, szczury szybko przyzwyczajają się do emitowanych dźwięków i błysków światła.
Metody mechaniczne polegają na stosowaniu żywych łapek, potrzasków, gilotynek, które są zastawiane w celu schwytania lub uśmiercenia wędrujących gryzoni. Skuteczność tych metod jest bardzo zróżnicowana w zależności od obiektu, w którym prowadzone jest zwalczanie. Skuteczność 100%-tową w wyłapywaniu myszowatych można osiągnąć tylko w pomieszczeniach małych. Gorsze wyniki dają metody mechaniczne w zwalczaniu szczurów w dużych obiektach. Po pewnym czasie szczury poznają zagrożenie, jakie stwarzają pułapki i potrzaski, i unikają ich.
Chwytacze (pułapki żywołowne) są urządzeniami prostymi, tanimi i skutecznymi w wyłapywaniu gryzoni, a ponieważ nie zawierają trucizn, można je stosować w pomieszczeniach, w których użycie niebezpiecznych rodentycydów jest nie wskazane lub nawet zabronione. Chwytacze można i należy rozmieszczać na zewnątrz i wewnątrz budynków inwentarskich, w magazynach paszowych, w mieszkaniach, w zakładach, w których produkowana jest żywność, w szkołach, w biurach i w innych obiektach użyteczności publicznej. Chwytacze gryzoni mogą być stosowane z przynętą lub bez niej, jednak przynęty znacznie zwiększają ich skuteczność. Przynętą może być materiał na gniazdo (np. kulka z waty bawełnianej – mamy wtedy szansę złapania ciężarnej samicy), albo ulubiony pokarm gryzoni, a więc nietoksyczne bloczki „Wabiwax”, które należy stosować wewnątrz wielu obiektów.
Metody chemiczne. Metody chemiczne polegają na stosowaniu preparatów chemicznych niszczących gryzonie, zwanych rodentycydami. Preparaty te, często bardzo trujące dla ludzi, powinny być stosowane ostrożnie, zgodnie z zaleceniami podanymi w etykiecie. Podczas pracy z rodentycydami należy używać odzieży ochronnej, butów i rękawic gumowych; nie jeść, nie pić i nie palić. Po pracy umyć się wodą i mydłem, wypłukać usta, zmienić odzież. Opróżnione opakowania po preparacie gromadzić u stosującego środki w sposób uniemożliwiający skażenie otoczenia – z przeznaczeniem ich do utylizacji lub gromadzić w specjalnych miejscach wyznaczonych przez właściwe władze terenowe.
Rodentycydy są bądź antykoagulantami, bądź środkami, nie zaliczanymi do tej grupy, jak np. fosforek cynku.
Preparaty zawierające fosforek cynku mają bardzo szybkie działanie toksyczne na gryzonie. Trutki powinny być rozmieszczane we właściwych miejscach, np. pomiędzy kryjówką szczurów, a ich miejscem żerowania. Trutki umieszcza się przy norach, przy ścianach budynków i na ścieżkach, po których przemieszczają się gryzonie. Należy je stosować zawsze wtedy, gdy populacja gryzoni w pomieszczeniu jest bardzo liczna. Zaleca je się do zwalczania mysz, które nigdy nie najadają się do syta w jednym miejscu i nie wracają do poprzedniego żerowiska. Myszy powinny pobrać pojedynczą, ale skuteczną dawkę. Przed zastosowaniem ziarna pszenicy zatrutej fosforkiem cynku należy wykładać ziarno niezatrute, aby do miejsca wykładania przyzwyczaić szczury. Po 3-4 dniach, należy wystawić zatrute ziarno.
Wśród rodentycydów zawierających antykoagulanty wyróżnia się antykoagulanty wielodawkowe (I generacji) i jednodawkowe (II generacji). Do antykoagulantów wielodawkowych należą najstarsze substancje aktywne rodentycydów, np. warfaryna, chlorofacinon, difacinon. Dodane do przynęty pokarmowej są śmiertelne dla gryzoni po kilkakrotnym jej pobraniu w ciągu kilku kolejnych dni. Muszą być ciągle wykładane w środowisku szczura, aby były skuteczne. Antykoagulanty jednodawkowe, do których należą np. bromadiolon, brodifakum, difenakum, flokumafen, są śmiertelne dla szczura i myszy po jednym, chociaż „skromnym” posiłku. Oto przykład: dzienne zapotrzebowanie szczura wędrownego (Rattus norvegicus) na pożywienie wynosi około 25 g. Dawka letalna (LD50) preparatu zawierającego 0,005% difenakum wynosi 9 g. Jeśli szczur ten zje nieco ponad 9 g wyłożonej pasty, granulatu czy kostki z 0,005% difenakum, będzie martwy po kilku dniach.
Zwalczanie gryzoni za pomocą przynęt zawierających antykoagulanty polega na utworzeniu tradycyjnego systemu trzech barier (pierścieni). Barierę I tworzą trwałe karmniki deratyzacyjne z trutką. Karmniki są przytwierdzane do podłoża, ogrodzenia lub do płyty chodnikowej (40 cm x 40 cm x 2,5 cm). Bariera II otacza wszystkie budynki gospodarstwa. Mogą ją tworzyć karmniki deratyzacyjne z trutką lub z łapką zatrzaskową. Barierę III tworzą karmniki deratyzacyjne lub wielołowne pułapki na myszy rozmieszczone wzdłuż ścian, np. co 8 m i dodatkowo przy otworach drzwiowych oraz tam, gdzie stwierdzono uszkodzenia w konstrukcji budynku. Odległości między pułapkami muszą być mniejsze, gdy budynki inwentarskie są pod ciągłą i silną presją mysz lub szczurów. Wszystkie karmniki deratyzacyjne i chwytacze gryzoni należy sprawdzać przynajmniej 2x w miesiącu, uzupełniać wyjedzoną trutkę i utrzymywać je w czystości i w dobrym stanie.
ZAKOŃCZENIE
W budynkach inwentarskich i wokół nich mogą przebywać: mysz domowa, szczur wędrowny i szczur śniady. Z pól zaglądać do magazynu z paszą może też mysz polna. Gryzonie te są bardzo szkodliwe, jeśli występują w budynkach inwentarskich i w ich okolicy. Zjadają i zanieczyszczają paszę oraz roznoszą zarazki wywołujące groźne choroby zwierząt inwentarskich. Koniecznie należy je zwalczać zaraz po zauważeniu ich obecności w gospodarstwie. Najlepsze wyniki tępienia gryzoni są osiągane tylko wtedy, gdy wdrażana jest integrowana metoda ich zwalczania, której fundamentem są metody sanitarno-higieniczne i profilaktyczne zabezpieczenie budynków – ich szczelność.