Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Samodzielny Zakład Entomologii Stosowanej
Ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis) – nowy i groźny szkodnik bukszpanów
Nie dość, że mamy swoje szkodniki roślin uprawnych, to jeszcze do nas przedostają się coraz to nowe, i nawet z daleka. Ostatnio przybyły do naszego kraju: szrotówek kasztonowcowiaczek (Cameraria ohridella), skośnik pomidorowy (Tuta absoluta) i muszka plamoskrzydła (Drosophila suzukii). Nie mając wrogów naturalnych przybysze czują się u nas jak w raju. Pokarmu mają w bród, żadnej konkurencji, nie zagrażają im wrogowie naturalni, więc rozmnażają się gwałtownie czyniąc spustoszenie w uprawach. Najnowszym szkodnikiem, jaki pojawił się w 2016 r. u nas, jest ładnie wyglądająca ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis), groźny szkodnik bukszpanów (Buxus sp.). Motyl należy do rodziny wachlarzykowatych (Crambidae), której przedstawiciele są aktywne w ciągu dnia, jak np. pospolita przezierka pokrzywianka (Anania hortulata), dlatego pochopnie przyjęta nazwa (‘ćma bukszpanowa’) dla niechcianego przybysza nie jest zbyt trafna.
Ćma bukszpanowa jest motylem azjatyckim. Występuje we wschodniej Azji, gdzie zasiedla uprawy w Japonii, Chinach, Korei, Indiach, na Tajwanie i rosyjskim Dalekim Wschodzie. Ćma bukszpanowa prawdopodobnie została zawleczona do Europy razem z importowanymi roślinami. Po raz pierwszy została stwierdzona w Niemczech w 2006 r., a potem szybko zasiedliła bukszpany w innych krajach: Szwajcaria i Holandia w 2007 r., Wielka Brytania w 2008 r., Francja i Austria w 2009 r., Węgry w 2011 r., a potem Rumunia, Turcja, Słowacja, Belgia i Chorwacja. W 2013 r. stwierdzono ją w Danii, a w 2014 r. w Hiszpanii. Od 2016 r. jest w Polsce, gdzie gąsienice ćmy bukszpanowej znaleziono w Krakowie niszczące zasadzenia bukszpanowe. Teraz obecna jest w różnych regionach kraju (Poznań, Przemyśl, Rzeszów, Warszawa, Śląsk).
Ćma bukszpanowa jest dość duża, o rozpiętości skrzydeł od 40 do 45 mm. Występują dwie formy ubarwienia osobników dorosłych: forma biała i brązowa, ta ostatnia rzadsza. Motyl formy białej ma opalizujące skrzydła z szeroką, brązową smugą biegnącą wzdłuż przedniego brzegu przedniego skrzydła i jeszcze szerszymi obwódkami tej samej barwy wzdłuż brzegów zewnętrznych obu par skrzydeł. Motyle formy brązowej wyróżniają się brązowym tłem skrzydeł, lekko fioletowym połyskiem i kontrastująco białą, półksiężycowatą plamą.
ROZWÓJ. Samice ćmy składają na bukszpanie liczne, żółte jaja o średnicy 1 m. Jaja są umieszczane na spodniej stronie liści w głębi krzewu. Z jaj wylegają się bardzo aktywne i charakterystycznie ubarwione gąsienice. Ich ciało jest zielonkawe i ozdobione brązowymi wzdłużnymi pasami. Najpierw mają długość 1-2 mm, ale są żarłoczne, szybko rosną i po miesiącu osiągają 35-40 mm długości. Przepoczwarczają się w kokonach zbudowanych z delikatnej przędzy, które są rozmieszczone w bukszpanach. Dorosłe osobniki latają od kwietnia lub maja do września. Zimują larwy drugiego pokolenia w kokonach długości 5-10 mm zbudowanych z 2 liści bukszpanu mocno sklejonych przędzą. W naszych warunkach rozwijają się 2, rzadziej 3 pokolenia szkodnika.
SZKODLIWOŚĆ. Motyle odżywiają się płynnym pokarmem (nektar z kwiatów, soki roślinne) i w tym stadium nie są szkodliwe dla bukszpanów. Szkody powodują gąsienice. Zaraz po opuszczeniu osłonek jajowych gąsienice przystępują do zjadania liści bukszpanu; wyjadają one delikatne części liścia z górnej jego strony, pozostawiając twardsze części. Tak uszkodzone liście z czasem zamierają. Starsze larwy są najbardziej szkodliwe: zjadają całe liści i młode pędy. Na zaatakowanych roślinach widoczne są zielonkawe grudki odchodów przyklejone do przędzy. W wyniku intensywnego i grupowego żerowania powstają rozległe gołożery pokryte oprzędami. Tak zaatakowane przez szkodnika krzewy bukszpanu wyglądają nieestetycznie, a czasem nawet całkiem zamierają. Pozornie zdrowo wyglądający krzew bukszpanu może mieć całkowicie zniszczone przez szkodnika wnętrze i staje się już nie do odratowania. Nie chronione nasadzenia bukszpanowe szkodnik może całkowicie zniszczyć.
ZWALCZANIE. Ćma bukszpanowa jest nowym szkodnikiem, dlatego nie mamy opracowanych skutecznych metod ochrony bukszpanów przed tym szkodnikiem i na dzień dzisiejszy nie ma zarejestrowanych chemicznych środków ochrony roślin do zwalczania go na roślinach bukszpanu.
Szkodnika należy więc zwalczać uciążliwymi i czasochłonnymi metodami mechanicznymi. Aby metody te były skuteczne, konieczna jest dokładna, systematyczna i częsta lustracja bukszpanów (nawet kilka razy w miesiącu), której celem ma być znalezienie gąsienic na krzewach bukszpanu. Należy sprawdzić gęste wnętrze każdego krzewu. Łatwo można wykryć gąsienice ćmy bukszpanowej, gdy są młode i jaskrawozielone; starsze są ciemniejsze i trudne do zauważenia, jeśli żerują w głębi krzewu. Wykryć szkodnika w bukszpanach pomagają też tworzone przez niego oprzędy, pokrywające pędy i gałązki roślin. Delikatną ‘pajęczynkę’, jaką snują gąsienice, często łatwiej można zauważyć niż samego owada, gdyż jest lepka i pokryta zielonymi odchodami.
Po wykryciu gąsienic należy pod zasiedlonymi bukszpanami rozłożyć folię i na nią strząsać żerujące na roślinie gąsienice. Zebrane owady należy natychmiast zniszczyć, a takie czynności trzeba powtórzyć jeszcze kilka razy, aż do usunięcia wszystkich szkodników. Można też zbierać gąsienic ręcznie, albo zmywać krzewy silnym strumieniem wody. Dodatkowym sposobem ograniczania liczebności szkodnika jest wycinanie zaatakowanych części roślin wraz z oprzędami i szkodnikami oraz ich palenie (nie kompostować!).
W walce z ćmą bukszpanową bardzo pomocne są pułapki typu delta, pułapki lejkowe, tablice lepowe lub opaski lepowe, do których przyklejany jest Dyspenser Feromonowy CDP. Urządzenia te należy rozmieszczać przy bukszpanach od wiosny (III, IV) do jesieni (X, XI). Dyspenser powoli uwalnia w otoczenie feromon płciowy, na który z oddali reagują samce ćmy bukszpanowej. Kierując się rosnącym stężeniem feromonu samce trafiają do pułapki i przyklejają się do jej powierzchni lepowej. W ten sposób można znacznie ograniczyć rozrodczość szkodnika przy chronionych bukszpanach. Gdy zdecydujemy się na rozmieszczenie licznych pułapek z dyspenserami feromonowymi, to wówczas stworzymy w okolicy bukszpanów ‘chmurę feromonową’, która zakłóci komunikację osobników różnej płci: samce nie znajdą samic, a te nie złożą zapłodnionych jaj.
Jak wspomniano wyżej, nie mamy zarejestrowanych preparatów owadobójczych przeznaczonych do zwalczania gąsienic ćmy bukszpanowej. Jednak w sytuacji krytycznej można wykonać opryskiwanie jednym z dostępnych na rynku środków ochrony roślin przeciwko gąsienicom żerującym na różnych roślinach (np. Decis AL, Mospilan 20 SP, Sherpa 100 EC), dokładnie pokrywając cieczą roboczą rośliny, szczególnie w środku krzewu, nawet kilka razy w sezonie.
Można wybrać środki z substancję aktywną spinosad, którą uzyskano w wyniku fermentacji bakterii glebowych Saccharopolyspora spinosa, a także naturalne pyretryny wydzielone z egzotycznych złocieni (Chrysanthemum), gdyż są skuteczne w walce ze szkodnikiem. Bezpieczne dla środowiska są też preparaty oparte o pałeczkę turyngską (Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki). Zawierają działającą tylko na larwy motyli endotoksynę, która powoduje rozpad jelita gąsienic prowadzący do ich paraliżu i szybkiej śmierci. Zabiegi z zastosowaniem preparatów bakteryjnych należy przeprowadzać co 10 dni, gdyż są one najbardziej toksyczne dla najmłodszych gąsienic. Gąsienice ćmy można też zniechęcić do żerowania na bukszpanach, opryskując rośliny preparatem na bazie wrotyczu.
Nie znamy jeszcze występujących w naszym kraju naturalnych wrogów ćmy bukszpanowej, ale nie będzie ich dużo. Gąsienice odżywiając się liśćmi bukszpanu gromadzą w swoim ciele toksyny, przez co stają się niesmaczne, a może nawet trujące dla ptaków i innych zwierząt.
