Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
MONITOROWANIE SZKODNIKÓW W MAGAZYNACH
Monitoring jest to regularne wykonywanie zaplanowanej sekwencji obserwacji i pomiarów wszystkich aspektów aktywności szkodników w celu uzyskania podstawowych danych, które potrzebne są do oceny dotychczasowych działań i do wykorzystania w przyszłych planach zwalczania szkodników. Monitoring jest jednym z najważniejszych komponentów systemu integrowanych metod zwalczania szkodników (IPM). Za pomocą technik monitorowania wykrywamy obecność szkodników, nawet we wczesnych stadiach ich rozwoju, określamy miejsca, gdzie owady są aktywne, oraz otrzymujemy informację o rozmiarze porażenia. Stosowane są następujące techniki monitorowania szkodników w pomieszczeniach magazynowych:
- wywiad,
- inspekcja,
- pobieranie prób produktu,
- odczyty temperatury produktu,
- przegląd urządzeń (pułapek) do monitorowania szkodników.
Wywiad przeprowadza technik firmy zwalczającej szkodniki wypytując klienta o szkodniki. Zadaje mu pytania: Kto widział szkodniki? Co widział? Ile szkodników widział? Gdzie je widział? Kiedy je widział? Otrzymane informacje technik potwierdza inspekcją.
Inspekcja jest podstawowym składnikiem każdego programu IPM. Celem inspekcji jest oszacowanie liczebności szkodnika oraz określenie, jaki gatunek szkodnika jest obecny i w których miejscach występuje. Pomieszczenia, które szkodniki zasiedlają, muszą być dokładnie zidentyfikowane.
Gdy podczas inspekcji zostaną znalezione owady, jako osobniki dorosłe lub ich stadia rozwojowe, koniecznie należy je oznaczyć do gatunku. Tylko po „dobrym rozpoznaniu wroga” można rozpocząć zabiegi zwalczania. Także rozmieszczenie i liczebność szkodników w zakładzie produkcyjnym lub w produkcie muszą być dokładnie określone. Innym ważnym zadaniem podczas inspekcji jest znalezienie drogi, jaką owady przedostają się do budynku lub produktu. Pomocne w określeniu źródła szkodników mogą być też informacje o procesie produkcyjnym oraz o zwyczajach i zachowaniu się zatrudnionych. Biorąc pod uwagę zebrane informacje można zaplanować zabiegi prewencyjne (zapobiegawcze). Zbite szyby w oknach, nieszczelne drzwi, szczeliny w ścianach i podobne przypadki należy odnotować i dopilnować, aby jak najszybciej stwierdzone uchybienia zostały naprawione.
Pobieranie próbek przyjmowanych do magazynu produktów powinno być obowiązkowe w dużych magazynach, a także w zakładach przemysłu spożywczego i paszowego. Próbki te muszą być pobierane przypadkowo. W miejscu pobrania są oceniane wizualnie, czy nie zawierają żywych lub martwych owadów, oraz określana jest też zawartość wilgoci w produkcie. W laboratorium są badane dokładniej z zastosowaniem specjalistycznych metod wykrywania stadiów larwalnych owadów ukrytych np. wewnątrz ziaren (wysoko czuły mikrofon; metody barwienia i inne).
Pomiar temperatura produktu. Temperatura ziarna zbóż składowanego w magazynie płaskim lub w silosie powinna być regularne odczytywana (przynajmniej 1-2 razy w tygodniu). Pomiar temperatury ziarna jest dokonywany za pomocą termometrów, które są rozmieszczane na kilku poziomach w odległości 1,5 m jeden od drugiego. Termometry są umieszczane w rurce plastykowej wciśniętej w ziarno. Wysoka temperatura (zwykle >30oC) wskazuje na wysoką aktywność owadów w tym miejscu.
Przegląd urządzeń do monitorowania. Obecnie szeroko stosowane są pułapki do monitorowania szkodników magazynowych. Obecność w zakładzie świadczy o stosowaniu profesjonalnej metody monitorowania owadów. Pułapki są konieczne przy realizacji każdego systemu zarządzania jakością w zakładach produkcyjnych i magazynach. W pułapkach umieszczane są dyspensery emitujące feromony płciowe lub agregacyjne. Feromony są dla nas bezpieczne i są łatwe w użyciu, a na szkodniki działają specyficznie, tj. feromon w pułapce na świdrzyka cygarowca wabią tylko szkodniki należące do tego gatunku.
Feromony płciowe są produkowane i wydzielane przez samice szkodników żyjących krótko (krócej niż miesiąc) i nie odżywiających się w okresie reprodukcji. Przykładem niech tu będzie pospolity u nas mklik mączny (Ephestia kühniella) lub omacnica spichrzanka (Plodia interpunctella). Szkodliwe w naszych magazynach są larwy mklika i omacnicy, które zjadają przechowywane produkty i sklejają je przędzą. Owady dorosłe (motyle) żyją krótko, bo tylko 1-2 tygodnie. W tym okresie nie pobierają pokarmu. Po kopulacji składają około 200 jaj na przechowywane produkty lub w ich pobliżu (na opakowania) i to jest ich „główne zadanie”. Aby samica mogła w tak krótkim okresie czasu złożyć 200 jaj, musi jak najszybciej zwabić samca i musi nastąpić kopulacja. W tym celu samice wydzielają feromony płciowe, lotne substancje, na które reagują samce, nawet ze znacznej odległości. Samce lecą wtedy do samic i je odnajdują w dużym magazynie. Ten typ komunikowania się występuje też u innych szkodników magazynowych z rzędu motyli, a także u niektórych chrząszczy, np. u strąkowców (Bruchidae), skórnikowatych (Dermestidae) i części kołatkowatych (Anobiidae).
Osobniki dorosłe wielu szkodników, np. wołki lub trojszyki, żyją długo i pobierają pokarm w okresie rozmnażania się. Po znalezieniu pożywienia owady te urządzają „prywatkę” (czy „imprezę”), na którą zapraszają licznych gości. Produkują wtedy tzw. feromony agregacyjne, które powodują skupianie się innych osobników w jednym miejscu, tuż przy źródle, gdzie są uwalniane. Tym samym, po posiłku, zwiększa się też prawdopodobieństwo łączenia się owadów w pary, gdyż na feromon agregacyjny reagują i samce i samice. U wołka zbożowego feromon agregacyjny wydzielają samce, ale u innych chrząszczy – samice. Feromony agregacyjne działają na owady na odległość 2-4 m od źródła, a więc słabiej niż feromony płciowe, ale wabią samice i samce. Z tego powodu przy wykrywaniu szkodników w magazynie pułapki zawierające feromon agregacyjny są czasem bardziej wydajne niż pułapki zawierające feromon płciowy, który wabi tylko samce.
Uwzględniając nasze potrzeby i szczególne zachowania owadów, które muszą być monitorowane, opracowano różne rodzaje pułapek. Przy wyborze właściwej pułapki należy rozważyć, czy połowy będą się odbywać wewnątrz, czy na zewnątrz budynku, czy łowione będą tylko owady biegające czy latające, czy połowy będą w pomieszczeniach zapylonych, czy w niezapylonych. Dostępne są pułapki dla prawie wszystkich owadów – szkodników przechowywanych produktów, a do najczęściej używanych pułapek należą:
- pułapka typu „pitfall”
- pułapka podłogowa
- pułapka lejkowa
- pułapka „delta”
- pułapka okienkowa („window trap”).
Pułapki delta i okienkowa są wykonane z plastyku lub trwałego kartonu i posiadają wewnątrz lepowe powierzchnie, które zatrzymują owady. Pułapki podłogowe, lejkowe i typu „pitfall” mają mechaniczne bariery, które uniemożliwiają ucieczkę złapanym owadom.
Pułapki na chrząszcze (np. pułapki typu „pitfall”) są też często stosowane w celu wykrycia wczesnego porażenia produktu. Umieszczane są na powierzchni zboża lub w małych wzgórkach wykonanych na powierzchni ziarna. Wołki, które przemieszczają się po powierzchni zboża, wpadają do pułapek. Pułapki te, gdy są regularnie przeglądane, dostarczają cennych wskazówek o stopniu porażenia. Inne metody monitoringu obejmują regularne pobieranie próbek ziarna lub umieszczanie specjalnych pułapek wewnątrz ziarna. Pułapki podłogowe są przeznaczone do nadzorowania otoczenia masy ziarna i mogą być używane w silosach lub magazynach.
Pułapki lejkowe są przeważnie używane w pomieszczeniach zapylonych w celu wykrycia i monitorowania mklików i omacnicy spichrzanki. Pułapki „delta” i pułapki okienkowe wyłapują owady wewnętrzną powierzchnią lepową i są najczęściej używane w czystych magazynach.
Wykrywanie obecności owadów magazynowych za pomocą feromonów umieszczonych w pułapkach jest zawsze konieczne tam, gdzie żywność lub pasze są produkowane lub przechowywane przez dłuższy okres czasu. Wszystkie te pułapki muszą być wyposażone w dyspensery feromonowe.
Stosowanie pułapek do wykrywania szkodników. Dyspensery zawierające substancje wabiące (feromony, atraktanty) powinny być przechowywane przed użyciem w lodówce i umieszczane w pułapkach zgodnie z zaleceniami producenta.
Pułapki powinny być rozwieszane (rozkładane) w pomieszczeniach nieprzewiewnych, w których cyrkulacja powietrza jest ograniczona, a więc w magazynach, składach i przechowalniach, w miejscach wygodnych do przeprowadzenia ich przeglądu i kontroli oraz wykonywania innych czynności (np. przemieszczanie produktów). Najczęściej umieszcza się je ponad poziomem głowy, w miejscach, gdzie jest ograniczony ruch pojazdów transportu wewnętrznego, lub jego brak, z dala od wszelkiego rodzaju przejść. Takie rozmieszczenie powoduje, że pułapki nie przeszkadzają w normalnej pracy i zapobiega to ich zniszczeniu.
Pary feromonu przenoszone są przez poruszające się powietrze, stąd ważne jest, aby w budynkach, gdzie prowadzi się walkę ze szkodnikami, pułapki umieścić w miejscach początku głównych prądów powietrza. Umożliwia to rozprzestrzenianie się feromonu po całym budynku. W zależności od rodzaju pomieszczeń, miejsca te mogą obejmować obszar przyjmowania produktów lub obszary produkcyjne wraz z przyległymi korytarzami i przejściami. W przypadku, gdy pomieszczenia budynku są wysokie, niektóre pułapki należy rozmieścić najwyżej jak to możliwe, biorąc pod uwagę wygodę ich obsługi i kontroli. Ciepłe powietrze z feromonem unosi się do góry, dorosłe osobniki są wabione i swobodnie tam latają w ciepłym powietrzu.
Pułapki chwytne nie powinny być rozmieszczane w miejscach dostępnych i widocznych, gdyż nawet pojedyncze owady zauważone w pułapkach przez osoby postronne mogą zepsuć dobrą opinię magazynu, przetwórni czy przedsiębiorstwa.
Pułapki feromonowe należy sprawdzać co najmniej raz na tydzień, a złapane owady muszą być policzone i określone do gatunku. Wyniki monitoringu muszą być dokładnie dokumentowane przez osobę, która jest odpowiedzialna za system monitorowania szkodników. Dokumenty powinny zawierać następujące informacje: data przeglądu, numer pułapki, opis miejsca pułapki, liczbę złapanych owadów, podjęte działania dotyczące zwalczania szkodników, rodzaj i termin wykonania niezbędnego zabiegu, inne uwagi oraz podpis technika firmy zewnętrznej, jeśli jest zatrudniona. Dokładny plan pomieszczenia produkcyjnego lub budynku magazynowego z zaznaczoną aktualną lokalizacją (i numerem) każdej pojedynczej pułapki, jak również raporty z przeglądu powinny być dostępne o każdej porze w miejscu, w którym odbywa się nadzór.
Pułapki najczęściej wykorzystuje się do wykrywania szkodników w magazynach, gdyż działają szczególnie skutecznie wtedy, gdy populacja szkodnika jest mała. Służą też do określenia miejsc występowania szkodnika i liczebności populacji. Na podstawie zebranych informacji podejmuje się decyzję o zwalczaniu chemicznym szkodników. Interpretacja wyników monitoringu powinna być przeprowadzona ostrożnie, aby podjąć właściwą decyzję, kiedy należy przeprowadzić odpowiedni i najbardziej skuteczny zabieg i jakie dodatkowe działania powinny być wdrożone, aby w przyszłości zapobiec wtargnięciu szkodnika do pomieszczenia. Stosując pułapki feromonowe można wykryć obecność szkodnika znacznie wcześniej niż tylko w czasie rutynowej inspekcji wizualnej.
